तीळ गूळ

मागच्या आठवड्यापासून माझं "पोष्टिक" जीवन सुरू झालं- म्हणजे असं, की मी नुकतीच लायब्ररीच्या "shipping dept." मधे नोकरी धरली. विद्यार्थीदशेत इथे सगळेच लोक छोट्यामोठ्या नोकरया करतात, त्यामुळे असल्या फडतूस नोकरीची लाज न वाटता उलट मला अप्रूपच वाटलं! एक नवीन अनुभव मिळेल, शिवाय इथल्या भरमसाठ फी चा थोडा का होइना, भार हलका होईल, म्हणून ही नोकरी मला अगदीच आवश्यक आहे. आधी थोडे दिवस मी एका प्रोफेसरांसाठी data collection/survey असे काम शाळांमधे जाऊन करत होते, पण त्यासाठी घरातून सकाळी ६.३०- ७ ला निघा, मग बसने Graduate School of Education गाठा, मग तिथून car-pool करून शाळेत जा, आणि परत येतांना पुन्हा तीच कसरत करतांना माझा जीव थकून जात होता. त्यामुळे मी जरा शोधायला सुरूवात केली, तर लगेच ही पोस्टातली संधी चालून आली.

Libraries मधे आपापसांत पुस्तकांची देवाण-घेवाण होत असते. कधी कोणी विद्यार्थी, किंवा कोणी प्रोफेसर, युनिव्हर्सिटीच्या लायब्ररीत नसलेल्या पुस्तकाची मागणी दुसया एखाद्या लायब्ररीकडून करतात. मग ती लायब्ररी पोस्टाने ते पुस्तक आमच्या लायब्ररीत पाठवणार. किंवा कधी Rutgers Alexander Library मधून इथे न्यू जर्सीतल्या Public Libraries मधे पुस्तकं पाठवली जाणार- हा सगळा कारभार आमच्या Shipping Dept. मधून होतो. लायब्ररीसारख्या ठिकाणी वातावरण चांगलं असतं, शांतपणे कामं होतात, पुस्तकांशी संपर्क येतो, त्यामुळे मला हा जॉब निदान जाहिरात वाचून तरी चांगला वाटला.

Interview द्यायला गेले, तेंव्हा जरा नीटनेटके दिसावे, म्हणून नेहमीची जीन्स आणि टी-शर्ट न घालता चांगल्या trousers आणि शर्ट, formal shoes वगैरे परिधान केले. लायब्ररी माझ्या चांगलीच परिचयाची- कुठे कुठली पुस्तकं असतात, पाणी प्यायला नळ कुठे, ह्या गोष्टी मला पाठच आहेत. पण हे Shipping Dept. कोणतं त्याचा काही पत्ता लागत नव्हता. फोनवर विचारून कळलं, की हे Dept. लायब्ररीच्या मागच्या बाजूला आहे. मी शोधत शोधत तिथे पोचले, तर माझा विश्वास बसेना- समोरून अगदी भव्य, आधुनिक, elegant दिसणाया लायब्ररीला मागून अशी घाणेरडी शेपूट असेल ह्याची कोणी कल्पनाही केली नसेल. खरं म्हणजे येता जाता दिसणारा हा भाग लायब्ररीचा नसेलच, दुसर्याच कुठल्या इमारतीचा असेल, अशी माझी ठाम समजूत होती, ती अगदी चुकीची निघाली!!! त्या गचाळ खोलीचं दार ज्या बोळकांडीत उघडतं, तो बोळ थेट लायब्ररीच्या Main Lounge खाली उघडतो, हे मला परत येतांना जाणवलं!

आत जाऊन बघते, तो माझा interview घेणारा चार्ल्स, मळका टी शर्ट आणि फाटकी जीन्स ह्या अवतारात! तो धड दाढीही करत नाही रोज, हे मला आता दोन तीन दिवसांच्या अनुभवावरून कळून चुकलं आहे, पण त्या दिवशी मला वाटलं, "माझा टीचर सारखा कडक पोशाख पाहून बहुतेक माझ्याऐवजी हाच मला घाबरणार!" :) त्याने प्रथमच मला विचारून टाकलं- "तू आधी कुठे कुठे नोकरी केली आहेस?" आता माझा भारतातला जेम्तेम ३ महिन्याचा शिकवायचा अनुभव ह्याला सांगावा की नाही, ह्या विचारात मी असतांनाच तो म्हणाला, "तुझा resume इतका उत्तम आहे की मी जास्त काही विचारायलाच नको, आणि तू शिक्षिका होणार म्हणजे तु तशी जबाबदार आणि कामसू असशीलसं वाटतं !" आता त्याला मी पुढे जास्त बोलायची संधीच न देता विचारलं, " कामाच्या वेळा कायकाय? कोणत्या प्रकारची कामं माझ्याकडे येतील? मला पुढे दुसरी ह्यापेक्षाही चांगली नोकरी मिळाली तर तुम्हाला किती दिवसांची मुदत द्यावी लागेल? काही contract आहे का?" आता तो जरा गांगरला. खरं म्हणजे मी ह्या नोकरीसाठी overqualified आहे, ह्याची जाणीव त्याला असावी... "कधीकधी एखादा मुलगा एक-दोन दिवसांतच इथून पळ काढतो! पण ह्यावेळी मला इतके अर्ज आलेत की खरंच युनिव्हर्सिटीत नोकयांची मारामार असावी! त्यातून मी काही सगळ्यांना interview ला बोलवत नाहिये, त्यामुळे तुला हे काम बरं वाटत असेल तर तू मला लगेच कळव! "
एकूण, पहिल्याच भेटीत त्याने मला नोकरी जवळजवळ देऊनच टाकली होती, पण मीच त्याला म्हटले, "तुम्ही अजून कोणाला भेटायचे ते भेटून मला email करा. " मी तोंडदेखलं म्हटलं खरं, पण त्याच्याकडे बघून मला साधारण कल्पना आली होती की मला ही नोकरी मिळणार :)

माझा पहिला दिवस म्हणजे - वेगवेगळ्या विद्यापीठाच्या वेगवेगळ्या लायब्ररी मधे वेगवेगळ्या प्रकारे पुस्तकं कशी पाठवतात, ते शिकणे. Pennsylvania/ Pittsburgh सारख्या राज्यांसाठी PALCI नावाच्या कराराखाली स्वस्त दरात पुस्तकं पाठवता येतात, तर New York मधल्या कॉलेजेससाठी Metro System, असे ठरलेले आहे. New Jersey तल्या अनेक सार्वजनिक वाचनालयांमधेही आमच्या Rutgers University मधून पुस्तकं जात असतात. ते सगळे काम एकदा शिकून घेतले की बाकी सगळी निव्व्ळ "मजूरी" :)

पहिला दिवस म्हटला की सगळ्यांशी ओळखी करून घेणे वगैरे प्रकार आले. Ken (Kenneth) ह्या African American माणसाशी माझी सगळ्यात आधी गट्टी जमली- मुख्य म्हणजे तो बडबडा, साधा, आणि माझ्याच boss च्या हाताखाली काम करणारा. तो ट्रक चालवतो. New Jersey तली पुस्तकं वाटून झाली, की फावल्या वेळात आमच्या dept. मधे थोडे काम करतो. पोस्टाचे मोठे ट्रक आले, की त्यातून खोकी काढून घेणे- अशी कामं तो करतो. मला एकदा गमतीने म्हणाला, "मी आधी जिथे काम करायचो तिथे खूप इंडियन लोक होते. त्यांच्या त्या पदार्थांच्या नुसत्या तिखट वासानेच माझी झोप उडायची- त्या भीतीने मी कधी खाऊनही पाहिले नाहीत!"

माझा बॉस मात्र व्हेजिटेरियन, आणि भारतीय जेवणाचा मोठा फॅन आहे. त्याचे प्रश्न वेगळे- "इथे चांगली भारतीय हॉटेल्स कोणती आहेत?" मी त्याला नावं सांगितली तर म्हणाला, "आपण सगळे जाऊ तिथे एखादे वेळी" !!!
एकदा काय झालं, मी एकीकडे काम करत असतांना त्याचे कोणाशी बोलणे चाललेले मी ऐकले- काहीतरी मांजरींचा विषय़ होता. मी त्याला विचारलं, की तू काही मांजर वगैरे पाळलं आहेस का- तर तो बाजूचा माणूस माझ्याकडे अविश्चासाने बघायला लागला- "तू हिला सांगितलं नाहियेस का?" - हे चार्ल्सला. "अरे सांगितलं असतं तर तिने मला आधीच वेड्यात काढलं असतं ना!" - इति चार्ल्स.
"अगं ह्याच्याकडे एकूण ३५ मांजरी आहेत! -३५च ना रे चार्ल्स? की आता अजून एखादी वाढलीये? "
मला एकदम चक्करच आली- मनात म्हटलं - ह्या माणसाला काय बायका पोरं तरी आहेत का नाही? की नुसता मांजरींचा संसार सांभाळत बसला आहे?
तेवढ्यात तो म्हणाला, "अगं मी अशा काही मुद्दाम ३५ मांजरी पाळल्या नाहियेत! एकीला पिल्लं झाली, अजून एखादी वाट चुकून आमच्याकडे आली, असे करत करत येवढ्या झाल्या! मी तुला हे आधीच सांगितलं असतं तर तू इथे काम करायला आलीच नसतीस, काय? "
मग मी त्याला म्हटलं, " अरे माझ्या माहेरी पण आमच्या लालूची अशीच कहाणी आहे- बिचारा बेवारशी हिंडत होता, त्याला माझ्या बाबांनी, आजीने घरात घेतला, अर्थात, तुझ्याइतके दय़ाळू मात्र आम्ही होऊ शकत नाही....!"

असा हा माझा बॉस मला दर दिवशी नवीन धक्के देत होता. आता हळूहळू आमच्या वेगवेगळ्या विषयांवर चर्चा व्हायला लागल्या आहेत- भारतातली शिक्षणपद्धती, नागपूरचे हवामान, न्यू जर्सीतला बर्फ़ वगैरे. पोस्ट्मास्तराने किती सुशिक्षित असावं त्याचा कहर म्हणजे माझा बॉस. त्याला इतिहास, पूर्वेकडचे विविध धर्म, भारतीय शास्त्रीय संगीत, अमेरिकेचे राजकारण, आणि जगातली अनेक महायुद्ध, अशा विषयांमधे अत्यंत रस आहे. मात्र computers, technology, cell phone आदि उपकरणांशी अगदी जेमतेमच संबंध. एकदा मला म्हणाला, "हे फोटो मी इमेलने कसे पाठवू? तू सांगितलंस तरी मी दुसया मिनिटाला विसरणार, त्यापेक्षा तूच मला पाठवून दे!"

परवा म्हणाला, "मी एक पुस्तक वाचत होतो- बौद्धधर्माबद्दल. तुमच्याकडे कधी हिंदू आणि बुद्धधर्मात जातीय तणाव कसे होत नाहीत? गौतम बुद्ध, सम्राट अशोक हे आधी हिंदू होते आणि त्यांनीच पुढे बौद्धधर्माचा प्रसार केला, हयावर हिंदूंची काय प्रतिक्रिया आहे? ह्या दोन धर्मांमधे कधी जातीय तणाव होत नाहीत का? " मला एकदम जाणवलं- की ह्या गोष्टीचा इतका विचार मी कधीच केला नव्हता. objective, किंवा नि:पक्षपाती दृष्टिकोन खरा कसा असतो, हे मला त्याच्या विचारांवरून कळायला लागलं. मात्र तो "अशोका" चित्रपटाची सीडी घ्यायला निघाला, तेंव्हा हसू आलं - मी त्याला सरळ सांगितलं- त्या सीडीवर पैसे वाया घालवू नको. बिचारा येवढा भारतीय इतिहासाचा अभ्यास करतो आहे- तर त्या चित्रपटातून त्याला भलत्याच खोट्या गोष्टी खर्या वाटायच्या!!!

केनशी बोलतांना मात्र अमेरिकन जीवनाची वेगळीच बाजू समजली. आपल्याला सगळे अमेरिकन श्रीमंत वाटतात, पण खरंतर त्यांची दशा अनेकदा आपल्यापेक्षाही वाईट असते. भारतातल्यासारख्या सवलती इथल्या गरीबांना शिक्षणाकरता मिळत नाहीत, आणि त्यांना कायम त्याच दलदलीत अडकून पडावं लागतं. हा केन कदाचित व्यसनमुक्ती केंद्रातून बाहेर पडला असावा- त्याला जास्त कॉफी प्यायची भीती, जास्त साखर खायची भीती, जास्त वजन वाढण्याची भीती........अशा अनेक काळज्या असतात. डिप्रेशन तो कधी दाखवत नाही, पण मला जाणवतं- मी एका गरीब देशातली, आज इथे शिक्षण घेऊन पुढे मानाने जगण्याची स्वप्नं बघते आहे. तो मात्र होता तिथेच राहणार. "मी बॉस झालो असतो, तर मी सगळ्यांवर फार चिडचिड केली असती- म्हणूनच त्यांनी चार्ल्सला निवडलं!" त्याच्या शब्दांमागे निराशा, वाया गेलेलं आयुष्य लपलं आहे. खरी कारण आम्हा दोघांनाही माहिती आहेत, पण कधीकधी जर स्वत:ची फसवणूक करून का होईना, आला क्षण आनंदाने घालवता आला, तर का करू नये? मी त्याला सांगत असते, "अरे, आमच्या आईवडिलांनीपण भारतात खूप कष्टात दिवस काढले. त्यांनी आम्हाला चांगलं शिक्षण, चांगले संस्कार दिले म्हणून आम्ही आज इथे पोचलो. पण बाकी भारतात कितीतरी लोक कसे राहतात ह्याची कल्पनाही तुला येणार नाही. त्यांच्या मानाने आपण किती भाग्यवान- असा विचार करून तर बघ!!!"

आणि एक Jim- तो ही ट्रक चालवतो, पण शिक्षण वगैरे बरं असल्यामुळे चार्ल्सच्या गैरहाजरीत थोडी clerical कामं पण सांभाळतो. त्याचा आकार खुर्चीत न मावणारा, पण आवाज आणि बोलणं अगदी शांत, सभ्य. मी एकदा त्याला विचारलं, "तू ही Dunkin Donuts ची कॉफी कुठून आणतोस? "(Canteen मधे कॉफी असते, पण मला campus वर कधी हे दुकान दिसलं नव्हतं.) आणि दुसर्या दिवशी बघते, तर माझ्या टेबलवर Dunkin Donuts चा कप ठेवलेला!

मग संक्रांत आली. मी घरी तिळगूळ केला होता, आणि पंकजच्या सहकार्यांसाठी पाठवलाच होता- तर म्हटलं आपणही का नेऊ नये आपल्या ऑफिसमधे? मी तिळ्गूळ नेला, आणि सगळ्यांना द्यायला लागले, तर केन मला म्हणाला, "बघ बरं का- तू आज मला हा खाऊ दिलास, त्यामूळे आता उद्याही मी खाऊ कुठंय असं विचारणार! "

माझ्या वर्गातली मुलं-मुली पण चांगली आहेत, पण मला त्यांना कधी तीळगूळ द्यावासा वाटला नाही. हया लोकांच्या साधेपणाने मात्र मला एकदम आपलंसं करून घेतलं........... त्यांना तीळगूळाचा अर्थ सांगतांना मनात म्हटलं - इथे बर्फ पडतो, गार बोचरे वारे वाहतात त्यात कधीकधी मनंही गोठून जातात. पण तीळाची स्निग्धतेने, गुळाच्या गोडव्याने आणि उष्णतेने ह्या अपरिचित मनांमधूनही मैत्री जुळायला वेळ लागणार नाही!