भाषा

अगदी सरळ सुरुवातच करायची म्हटलं, तर माझ्या भारतातल्या शिक्षणाचा आलेख हा असा पुढीलप्रमाणे आहe :
१. नागपूरातल्या एका बऱ्याशा शाळेतून १० वी, त्यानंतर एका बयाशा कॉलेजमधून कला शाखेत १२वी.
२. तिथेच बी. ए. पदवी विषय इंग्रजी, मानसशास्त्र, संस्कृत.
३. पुणे विद्यापीठातून एम. ए. पदवी. आणि पुढे तिथेच एम.फील. इंग्रजी साहित्य विषयात
4. Masters with English Education, Rutgers University.

हा आलेख माझ्यासारख्या लाखो मुलींचा असेल. त्यातल्या हजारो पुढे विद्यापीठातून किंवा शाळांतून शिकवत असतात, किंवा गृहिणी होऊन संसार सांभाळत असतात. त्यातल्या जर काही शेकडो मुली लग्नानंतर अमेरिकेत आल्याच, त्यानंतर त्यांनी इथे उच्च शिक्षण मिळवलं आणि त्याच (कला ) क्षेत्रात कामाला लागल्या, तर अशा सर्वांनी मला जरूर पत्र/ईमेल पाठवा. कारण तुम्हाला (आपल्याला) माहिती नाही आपण कुठल्या दिव्यातून जात आहोत, आणि किती दुर्मिळ जातीचे आहोत. आपली भाषा ह्या देशात आलेल्या लाखो इंजिनीयर्स, शास्त्रज्ञ, व्यापारी, कर्मचारी, संगणकशास्त्रज्ञ ह्यांना कळत नसते, हा अनुभव इथे आल्यापासून मला रोज येतो आहे.

अगदी सुरुवातीला मी एका मित्राकडे जेवायला गेलो असतांना सहज सांगत होते, “मला इंग्रजी साहित्यातच पुढे, पीएचडी साठी प्रवेश मिळाला तर करायची आहे।” हे ऐकून नवऱ्याच्या मित्राने मुक्ताफळं ऐकवली, “त्यापेक्षा तू लॉ किंवा फायनान्स का करत नाहीस? त्यात पुढे फार स्कोप आहे!” मी गमतीत सोडून दिलं. पण नवरा नंतर मला म्हणाला, “ तू त्याला तिथेच ऐकवायचं होतंस- तुझ्या ह्या फार्मास्यूटिकल सायन्स मधे काही स्कोप नाहिये, तर तूच का नाही फायनान्स मधे जात?”

गोष्ट साधी आहे, पण त्यातला खोल परिहास माझ्या लक्षातच आला नव्हता, कारण मुळात मी माझ्या क्षेत्रात अतिशय समाधानी आहे। दुसरा जन्म दिला तरी मी काही दुसरी वाट धरणार नाही. पण "कला" क्षेत्रातल्या लोकांवर एक छाप कायम लादला गेला आहे, की एकतर आमच्यात दुसरं काही करायची कुवत नाही, म्हणून आम्ही इथे सडायला आलो, किंवा, कुवत असूनही एका हळव्या क्षणी अक्कल गेली शेण खायला, आणि सायन्सला प्रवेश मिळत होता, तरी आईवडिलांशी भांडून इथे आलो. हे दोन्हीही, सुदैवाने, आणि दुर्दैवाने, माझ्या बाबतीत साफ खोटं आहे। माझी आवड आणि माझ्या घरच्यांचा संपूर्ण पाठिंबा, ह्या दोनच गोष्टी होत्या माझ्या निर्णयामागे, आणि त्याचाही मला सार्थ अभिमान आहे. तरीही, त्रास होतो. होतोच.

कुठेही गेलं, की आमच्या मित्रमंडळींच्या घोळक्यात करीयर आणि नोकरीची चर्चा, हेच विषय। माझा नवरा एका औषधे बनवायच्या कंपनीत काम करतो, त्यामुळे त्याचे मित्रही ९०% त्याच क्षेत्रातले, आणि एकूण ट्रेंड बघता, त्यांच्या बायकाही साधारण त्याच, किंवा तशाच क्षेत्रातल्या, त्यामुळे तुमच्या कंपनीचं नवीन प्रॉडक्ट आणि आमच्याकडचे नवीन compounds घोळवण्यात त्यांना स्वारस्य. Lyophilization, freeze drying, molecule stability, dosage, clinical trials, in-human trials (pun un-intended) वगैरे शव्दांची माझ्याही कोषात भर पडली आहेच हळूहळू. पण ते माझं क्षेत्र नव्हे.

एवढ्यात मी ३ महिने एका शाळेत इंग्रजी शिकवत होते, ती माझी Internship होती. त्यात इतकं काही शिकायला मिळालं आणि इतक्या वेगळ्या शिक्षणपद्धतीशी जुळवून घ्यावं लागलं, की मी ते तीन महिने अगदी "भारलेल्या" अवस्थेत होते. माझे विद्यार्थी, माझी शाळा, माझा performance ह्याशिवाय मला काहीही सुचत नव्हतं. आणि त्यातून ह्या चर्चेचा कंटाळा आला, म्हणून मी तिथेच एका मित्राच्या लहान मुलीला खेळवत बसले. खरोखर मला लहान मुलं आवडतात, आणि त्यांच्याशी खेळतांना मी समजून घ्यायचा प्रयत्न करते, की माझ्या वर्गातल्या अमेरिकन मुलांचं बालपण कसं असेल? तर मी रमलेली असतांना अजून एक अनाहूत शेरा, “ अरे यार तेरी बीवी को daycare खोल के देदे!!! कितना अच्छा खिलाती है बच्चोंको! हम अपने बच्चोंको सब उसके पास भेजेंगे! ” माझ्या तळपायाची आग मस्तकात! Day care चालवायलाही काही qualification लागतं, हे तर गावीही नाही, पण खरं म्हणजे ते करण्यापेक्षा मी माझ्या उत्तम पोळ्याच का विकू नये? !!! ही जी भाषा सगळे "science/ engineering” वाले बोलत असतात, ती मला आजकाल कळू लागली आहें...

एका नवीन शिक्षणपद्धतीचा अभ्यास, एका नवीन संस्कृतीचा अभ्यास, वेगवेगळ्या सुरांत बोलणाऱ्या २५ मुलांशी एकाचवेळी संवाद साधायची कसरत, हे सगळं मी करते, त्यातले खाचखळगे सांगायला मी ही उत्सुक आहे, पण त्यांना त्यांच्या चष्म्यातून हे दिसलं तर ना!!
खरं म्हणजे अमेरिकेत येणारे भारतीय हे जास्त करून Science-related fields मधले विद्यार्थी तरी असतात, किंवा कर्मचारी तरी. अमेरिकेला चणचण आहे Scientifically qualified pool ची, हे तर सर्वज्ञातच आहे. पण सध्याचा भारत तत्त्वज्ञान, भाषाशास्त्र, संस्कृतीशास्त्र (cultural theory) मधे अमेरिकेच्या, किंवा इतर पाश्चात्य देशांच्या ५ दशकं तरी मागे आहे, ह्याकडे दुर्लक्ष कसं काय करतो आपण? सर्वात प्राचीन संस्कृती असलेल्या आपल्या देशाला आता तिची किंमतच उरलेली नाही म्हणा, किंवा Struggle for survival मधे Sciences ना जास्त भाव आलाय म्हणा. कारण काहीही असो, दृष्टीकोन मात्र सर्वत: चुकीचा आहे, असं मला वाटतं.

परवा मी माझ्या नवऱ्याला एका शास्त्रीय संगीताच्या कार्यक्रमाला नेलं होतं- तो कार्यक्रम खरं म्हणजे "How to understand and appreaciate Indian Classical Music” ची कार्यशाळा होती। नवशिक्यांना शिकवतांनाही पं. अमूक अमूक जरा वरच्याच पातळीवर पोचले होते, आणि तानपुऱ्यातल्या षड्ज आणि पंचम तारा झंकारत असतांना त्यातून गंधार कसा उमटतो ते समजावण्याचा प्रयत्न करत होते. निरागस श्रोते पूर्णत: भांबावलेले!!! वादी, संवादी, ताल, लय, मात्रांचा हिशोब, संवादिनी, पट्टी, काळी एक, काळी दोन, ध्रुपद, धमार आणि ठुमरी, तराणा, घराणी, गायनशैली, स्वरालंकार ह्या शब्दांनी पार गठाळून गेले होते!

तेंव्हा मला नेमके आठवले अनाहूत सल्ला देणारे महाभाग! प्रत्येक क्षेत्राची एक स्वतंत्र भाषा असते, आणि जगात एक स्वतंत्र जागाही असते.

ह्यापुढे त्यांना माझ्याशी संवाद करायचा असेल, तर, “Zone of Proximal Development”, “Differentiation of Instruction”, “Bloom's Taxonomy”, “Student centered teaching” “Authentic Assessment”, “NCLB/ IDEA/ IEP/ New Jersey Core Curriculum Content Standards” ह्या विषयांत व्याख्यान ऐकायची तयारी ठेवावी. तसंच, अगदी साहित्यिक परिभाषा नाही, तरी निदान Pre-reading, pre-writing, figurative language, diction, word choice सारख्या संकल्पनांना सामोरं जायची तयारी ठेवून यावं -ही नम्र विनंती. परग्रहावरून आलेल्यांशी काय बोलणार? ?